Historia Góry Zamkowej
M. Makowski
Zaznaczające się w krajobrazie Cieszyna wzgórze zwane zamkowym, ze smukłą gotycką wieżą i romańską rotundą uważa się powszechnie za najstarszą część miasta. Legenda mówi o założeniu Cieszyna w roku 810, lecz przeprowadzone na Wzgórzu badania archeologiczne wykazały jego wcześniejsze, wielowiekowe zasiedlenie. Pierwsze przekonujące ślady pochodzą z połowy ostatniego tysiąclecia p.n.e. i świadczą o powiązaniach mieszkańców z ludami po południowej i północnej stronie Bramy Morawskiej. U schyłku I tys. p.n.e. pozostawali oni pod silnymi wpływami kultury lateńskiej rozwijającej się z południowej strony Bramy. Zajmowano się wówczas głównie rolnictwem i hodowlą, ale też działalnością produkcyjną, o czym świadczy np. odlewnicza łyżka do srebra. Z okresu tego pochodzi także złota moneta celtycka. Pierwsze cztery stulecia naszej ery charakteryzują się silnym ożywieniem Bramy Morawskiej jako szlaku handlowego, co poświadczają liczne znaleziska monet rzymskich.
Od końca IV w. n.e. nastąpiła pewna pustka osadnicza, która została przerwana na przełomie IX i X w. Od tego momentu rozpoczyna się nieprzerwane zasiedlenie Góry Zamkowej, związane najprawdopodobniej ze zniszczeniem pobliskiego grodziska w Podoborze zwanego Starym Cieszynem w czasie najazdu księcia Wielkiej Morawy Światopełka II. Jego ludność przypuszczalnie założyła na Górze nowy cieszyński gród. Był on ufortyfikowaną osadą, zabezpieczoną drewniano-ziemnymi obwałowaniami, których grubość i wysokość dochodziła do 10 m. Wewnątrz znajdowały się niewielkie chaty, przylegające od drogi wyłożonej dranicami. Wśród resztek zabudowy znaleziono przedmioty potwierdzające rozwiniętą kulturę i słowiański rodowód mieszkańców grodu.
W późniejszych latach cieszyński gród zyskiwał na znaczeniu jako graniczna strażnica na południowych obrzeżach ziem Bolesława Chrobrego. Jako siedziba kasztelana, stał się także ośrodkiem administracji państwowej pierwszych Piastów. Wtedy też został po raz pierwszy wymieniony w bulli papieża Hadriana IV z roku 1155.
Gród zyskał także nową funkcję ośrodka kultu, kiedy około połowy XI w. powstała romańska rotunda pw. św. Mikołaja - jedna z najstarszych świątyń chrześcijańskich w Polsce. Ta masywna budowla, wymurowana z wapiennych ciosów połączona była pomostem z dworem kasztelana (palatium), który w czasie ataku wroga mógł wykorzystać jej obronny charakter.
Po rozbiciu dzielnicowym w r. 1138 Cieszyn dostał się w ręce syna Bolesława Krzywoustego - Władysława II, który włączył go do powstałego wówczas księstwa opolsko-raciborskiego. W wyniku dalszych podziałów Mieszko I (1281— ok. 1315) syn Władysława Opolskiego, ze schedy po ojcu, w r. 1290 utworzył samodzielne księstwo ze stolicą w Cieszynie. Prawdopodobnie wraz z założeniem stolicy księstwa rozpoczęła się intensywna rozbudowa na Wzgórzu Zamkowym. O ile Mieszko I, jako pierwszy książę utworzył podwaliny samodzielnego funkcjonowania Księstwa Cieszyńskiego, to jego potomkowie — syn Kazimierz I (1316—1358) i wnuk Przemysław I Noszak (1358—1410) - rozpoczęli budowę wspaniałej, gotyckiej rezydencji. Przy pracach budowlanych zatrudniali artystów działających na innych dworach, jak np. uczniów Piotra Parlera — rzeźbiarza na dworze królów czeskich w Pradze. Przyczynili się oni do architektonicznego kształtu zamku, a także wykonali wiele rzeźbiarskich elementów, m.in. istniejące do dzisiaj tarcze herbowe z piastowskimi orłami na Wieży Piastowskiej. Z tego okresu pochodzą także płytki posadzkowe księcia Przemysława z piastowskim herbem i napisem „Premislaus Dei Gratia Dux Tessinensis''. Sam gotycki Zamek dzielił się na dwie części - dolną i górną. W Zamku dolnym, do którego dostęp utrudniał most zwodzony, znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, mieszkania służby dworskiej, zbrojownia, stajnie a także lochy dla więźniów. Była to budowla trójkondygnacyjna (jedna kondygnacja znajdowała się pod ziemią), wyposażona w baszty „z pewną ilością potężnych armat''. Natomiast Zamek górny składał się z budynków mieszkalnych, gdzie znaleźć można było reprezentacyjne komnaty książęce. W obrębie dziedzińca zamkowego, otoczonego potrójnym murem z basztami, mieściła się kaplica zamkowa oraz zachowana do dzisiaj obronna wieża zwana Piastowską. Stanowiła miejsce ostatniego schronienia w wypadku zdobycia warowni. Jej obronny charakter podkreślały znajdujące się u szczytu machikuły czyli ganek wsparty na kamiennych kroksztynach zwieńczony ząbkowanym blankowaniem. Z otworów znajdujących się w podłodze ganku wyrzucano w razie potrzeby pociski i wylewano na wroga wrzące ciecze. Wieża ukoronowana była wysokim hełmem, zaś w narożach ozdobiona widocznymi z daleka tarczami herbowymi stanowiącymi symboliczną oznakę książęcej władzy. Spełniała funkcje mieszkalne, więzienne i strażnicze, jako dogodne miejsce obserwacji okolicy. O wielkości cieszyńskiego zamku świadczyć może fakt, iż w r. 1454 pomieścił liczący 2.000 polskich i 300 czeskich rycerzy orszak narzeczonej króla Kazimierza Jagiellończyka - Elżbiety Rakuszanki.
W XV i XVI w. zamek trawiły częste pożary, po których następowała szybka odbudowa, przekształcająca architekturę zabudowań zamkowych zgodnie z nowymi prądami, świetność i potęgę zamku ukazuje jego pierwszy znany opis pochodzący z r. 1619, zamieszczony w Kronice Śląska Jakuba Schickfusa - sekretarza księżnej Elżbiety Lukrecji. Kronikarz pisał: „Między politycznymi budynkami znajdującymi się na Wzgórzu Zamkowym, można widzieć książęcą rezydencję i dobrze widoczny wysoki zamek, dobrze ufortyfikowany, który wybudowany został początkowo przez Kazimierza tak, że mógłby być twierdzą graniczną, gdyby miał pod dostatkiem amunicji. Przy wejściu do zamku, pod bramą na okrągłej baszcie stoją różnego rodzaju duże działa. Pokoje w zamku są piękne i dobrze urządzone, miedzy nimi niektóre bardzo wysoko położone, niektóre w środku inne nisko pod ziemią, do których schodzi się po schodach, które mają jednak dosyć światła, dochodzącego tam z boku''.
Ostatni, męski potomek piastowskich książąt cieszyńskich - Fryderyk Wilhelm zmarł w r. 1625. Dożywotnio, schedę po nim objęła jego siostra Elżbieta Lukrecja, na której rządy przypadł czas wyniszczających wojen religijnych między katolikami i protestantami. Księstwo Cieszyńskie, jako lenno króla czeskiego, związane było z katolicką monarchią habsburską. Pomimo tego w większości protestancka ludność Księstwa dążyła do religijnej niezależności. W okresie wojny 30-letniej (1618—1648) na Śląsku Cieszyńskim także doszło do zbrojnej konfrontacji pomiędzy hegemoni-stycznymi celami cesarzy Austrii a separatystycznymi dążeniami czeskich protestantów. Cieszyn zajmowały parokrotnie wojska Unii protestanckiej oraz habsburskiej Ligi katolickiej (w r. 1621, 1623 i 1626) plądrując miasto i nakładając na ludność wysokie kontrybucje.
Wojenne wydarzenia doprowadziły do upadku książęcej rezydencji. W r. 1645 Zamek zdobyty został przez korpus szwedzkiej kawalerii. Księżna Elżbieta Lukrecja wraz z całą szlachtą uciekła za granicę, pod opiekuńcze skrzydła sąsiedniej Polski. Dopiero w r. 1646 austriackie wojska przeprowadzonym szturmem na Zamek zmusiły szwedzką załogę do kapitulacji. Wtedy to Zamek spełnił po raz ostatni swe militarne funkcje, o których tak pisał w r. 1689 kronikarz Fryderyk Luca: „Za czasów książąt cieszyńskich znajdowała się na tym zamku sławna zbrojownia, czyli arsenał, złożona z najróżniejszego, artystycznie wykonanego i faktycznie używanego uzbrojenia a także wielu armat. Bowiem książęta cieszyńscy ciągle znajdowali się w stanie wojny, często czyniąc wielkie wyprawy przeciw Turkom, jak i organizowali obronę swoich ziem przed najazdem nieprzyjaciół. Przeto według potrzeby urządzali oni swój arsenał tak, że w koniecznym przypadku mogli wyposażyć kilka konnych i pieszych regimentów w pancerze, zbroje, pistolety, strzelby i muszkiety zarówno według niemieckiej jak i węgierskiej maniery''.
W r. 1653 zmarła księżna Elżbieta Lukrecja i Księstwo Cieszyńskie, jako lenno królów czeskich dostało się w ręce Habsburgów. Na Zamku umieścili oni zarząd dóbr Komory cieszyńskiej — wielkiego latyfundium utworzonego z poksiążęcych majątków. Niebawem, bo w r. 1659 przystąpiono do rozbiórki zrujnowanych zabudowań zamkowych wznosząc na ich miejscu obiekty gospodarcze i browar. Zamek ulegał powolnej dewastacji, rozbierany także przez okolicznych mieszkańców, chociaż długo jeszcze odznaczał się wielkością i jak pisano, posiadał „dwie wieże — starą i wysoką, kaplicę, rondel z wieżą okrągłą, na której znajduje się zegar i mieszkanie zarządcy''.
Nowi książęta cieszyńscy z dynastii habsburskiej w Cieszynie przebywali bardzo rzadko. Dopiero książę Karol Habsburg zamieszkał w Zamku. Z jego inicjatywy w roku 1836 rozpoczęto wyburzanie resztek Zamku górnego za wyjątkiem romańskiej rotundy i Wieży Piastowskiej, zaś w latach 1838—1840 wybudowano na miejscu zamku dolnego Pałac Myśliwski według projektu Józefa Kornhausla - wybitnego przedstawiciela wiedeńskiego klasycyzmu w architekturze. Przy zwróconej w stronę miasta pałacowej fasadzie zaprojektował Kornhausel klasycystyczną oranżerię, którą rozebrano w r. 1966. Także zamkowej rotundzie nadał on charakter klasycystycznego pawilonu — kaplicy. Zniwelowano jednocześnie teren całego Wzgórza, gdzie został założony romantyczny, krajobrazowy park. Do nowego budynku na północnym zboczu Wzgórza przeniesiono w r. 1846 browar książęcy i tym samym cieszyński Zamek stał się typowym klasycystyczno-romantycznym założeniem o prostej architekturze, umiejętnie wkomponowa¬nej w parkowy pejzaż. Sentymentalny charakter parku został podkreślony przez ostatnie budowlane przedsięwzięcie w r. 1914, jakim było wystawienie przez arcyksięcia Fryderyka Habsburga, na miejscu jednej z średniowiecznych baszt — tzw. sztucznych ruin.
Ostatnim rozdziałem w historii cieszyńskiego Zamku były przeprowadzone badania wykopaliskowe w latach 1941- 42 i 1947—55. Odkryto wtedy dotychczas zasypaną dolną część rotundy romańskiej, którą w 1955 r. przywrócono do stanu pierwotnego. Natomiast w r. 1988 ukończono paroletnie prace remontowo-konserwatorskie Wieży Piastowskiej.
Zaznaczające się w krajobrazie Cieszyna wzgórze zwane zamkowym, ze smukłą gotycką wieżą i romańską rotundą uważa się powszechnie za najstarszą część miasta. Legenda mówi o założeniu Cieszyna w roku 810, lecz przeprowadzone na Wzgórzu badania archeologiczne wykazały jego wcześniejsze, wielowiekowe zasiedlenie. Pierwsze przekonujące ślady pochodzą z połowy ostatniego tysiąclecia p.n.e. i świadczą o powiązaniach mieszkańców z ludami po południowej i północnej stronie Bramy Morawskiej. U schyłku I tys. p.n.e. pozostawali oni pod silnymi wpływami kultury lateńskiej rozwijającej się z południowej strony Bramy. Zajmowano się wówczas głównie rolnictwem i hodowlą, ale też działalnością produkcyjną, o czym świadczy np. odlewnicza łyżka do srebra. Z okresu tego pochodzi także złota moneta celtycka. Pierwsze cztery stulecia naszej ery charakteryzują się silnym ożywieniem Bramy Morawskiej jako szlaku handlowego, co poświadczają liczne znaleziska monet rzymskich.
Od końca IV w. n.e. nastąpiła pewna pustka osadnicza, która została przerwana na przełomie IX i X w. Od tego momentu rozpoczyna się nieprzerwane zasiedlenie Góry Zamkowej, związane najprawdopodobniej ze zniszczeniem pobliskiego grodziska w Podoborze zwanego Starym Cieszynem w czasie najazdu księcia Wielkiej Morawy Światopełka II. Jego ludność przypuszczalnie założyła na Górze nowy cieszyński gród. Był on ufortyfikowaną osadą, zabezpieczoną drewniano-ziemnymi obwałowaniami, których grubość i wysokość dochodziła do 10 m. Wewnątrz znajdowały się niewielkie chaty, przylegające od drogi wyłożonej dranicami. Wśród resztek zabudowy znaleziono przedmioty potwierdzające rozwiniętą kulturę i słowiański rodowód mieszkańców grodu.
W późniejszych latach cieszyński gród zyskiwał na znaczeniu jako graniczna strażnica na południowych obrzeżach ziem Bolesława Chrobrego. Jako siedziba kasztelana, stał się także ośrodkiem administracji państwowej pierwszych Piastów. Wtedy też został po raz pierwszy wymieniony w bulli papieża Hadriana IV z roku 1155.
Gród zyskał także nową funkcję ośrodka kultu, kiedy około połowy XI w. powstała romańska rotunda pw. św. Mikołaja - jedna z najstarszych świątyń chrześcijańskich w Polsce. Ta masywna budowla, wymurowana z wapiennych ciosów połączona była pomostem z dworem kasztelana (palatium), który w czasie ataku wroga mógł wykorzystać jej obronny charakter.
Po rozbiciu dzielnicowym w r. 1138 Cieszyn dostał się w ręce syna Bolesława Krzywoustego - Władysława II, który włączył go do powstałego wówczas księstwa opolsko-raciborskiego. W wyniku dalszych podziałów Mieszko I (1281— ok. 1315) syn Władysława Opolskiego, ze schedy po ojcu, w r. 1290 utworzył samodzielne księstwo ze stolicą w Cieszynie. Prawdopodobnie wraz z założeniem stolicy księstwa rozpoczęła się intensywna rozbudowa na Wzgórzu Zamkowym. O ile Mieszko I, jako pierwszy książę utworzył podwaliny samodzielnego funkcjonowania Księstwa Cieszyńskiego, to jego potomkowie — syn Kazimierz I (1316—1358) i wnuk Przemysław I Noszak (1358—1410) - rozpoczęli budowę wspaniałej, gotyckiej rezydencji. Przy pracach budowlanych zatrudniali artystów działających na innych dworach, jak np. uczniów Piotra Parlera — rzeźbiarza na dworze królów czeskich w Pradze. Przyczynili się oni do architektonicznego kształtu zamku, a także wykonali wiele rzeźbiarskich elementów, m.in. istniejące do dzisiaj tarcze herbowe z piastowskimi orłami na Wieży Piastowskiej. Z tego okresu pochodzą także płytki posadzkowe księcia Przemysława z piastowskim herbem i napisem „Premislaus Dei Gratia Dux Tessinensis''. Sam gotycki Zamek dzielił się na dwie części - dolną i górną. W Zamku dolnym, do którego dostęp utrudniał most zwodzony, znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, mieszkania służby dworskiej, zbrojownia, stajnie a także lochy dla więźniów. Była to budowla trójkondygnacyjna (jedna kondygnacja znajdowała się pod ziemią), wyposażona w baszty „z pewną ilością potężnych armat''. Natomiast Zamek górny składał się z budynków mieszkalnych, gdzie znaleźć można było reprezentacyjne komnaty książęce. W obrębie dziedzińca zamkowego, otoczonego potrójnym murem z basztami, mieściła się kaplica zamkowa oraz zachowana do dzisiaj obronna wieża zwana Piastowską. Stanowiła miejsce ostatniego schronienia w wypadku zdobycia warowni. Jej obronny charakter podkreślały znajdujące się u szczytu machikuły czyli ganek wsparty na kamiennych kroksztynach zwieńczony ząbkowanym blankowaniem. Z otworów znajdujących się w podłodze ganku wyrzucano w razie potrzeby pociski i wylewano na wroga wrzące ciecze. Wieża ukoronowana była wysokim hełmem, zaś w narożach ozdobiona widocznymi z daleka tarczami herbowymi stanowiącymi symboliczną oznakę książęcej władzy. Spełniała funkcje mieszkalne, więzienne i strażnicze, jako dogodne miejsce obserwacji okolicy. O wielkości cieszyńskiego zamku świadczyć może fakt, iż w r. 1454 pomieścił liczący 2.000 polskich i 300 czeskich rycerzy orszak narzeczonej króla Kazimierza Jagiellończyka - Elżbiety Rakuszanki.
W XV i XVI w. zamek trawiły częste pożary, po których następowała szybka odbudowa, przekształcająca architekturę zabudowań zamkowych zgodnie z nowymi prądami, świetność i potęgę zamku ukazuje jego pierwszy znany opis pochodzący z r. 1619, zamieszczony w Kronice Śląska Jakuba Schickfusa - sekretarza księżnej Elżbiety Lukrecji. Kronikarz pisał: „Między politycznymi budynkami znajdującymi się na Wzgórzu Zamkowym, można widzieć książęcą rezydencję i dobrze widoczny wysoki zamek, dobrze ufortyfikowany, który wybudowany został początkowo przez Kazimierza tak, że mógłby być twierdzą graniczną, gdyby miał pod dostatkiem amunicji. Przy wejściu do zamku, pod bramą na okrągłej baszcie stoją różnego rodzaju duże działa. Pokoje w zamku są piękne i dobrze urządzone, miedzy nimi niektóre bardzo wysoko położone, niektóre w środku inne nisko pod ziemią, do których schodzi się po schodach, które mają jednak dosyć światła, dochodzącego tam z boku''.
Ostatni, męski potomek piastowskich książąt cieszyńskich - Fryderyk Wilhelm zmarł w r. 1625. Dożywotnio, schedę po nim objęła jego siostra Elżbieta Lukrecja, na której rządy przypadł czas wyniszczających wojen religijnych między katolikami i protestantami. Księstwo Cieszyńskie, jako lenno króla czeskiego, związane było z katolicką monarchią habsburską. Pomimo tego w większości protestancka ludność Księstwa dążyła do religijnej niezależności. W okresie wojny 30-letniej (1618—1648) na Śląsku Cieszyńskim także doszło do zbrojnej konfrontacji pomiędzy hegemoni-stycznymi celami cesarzy Austrii a separatystycznymi dążeniami czeskich protestantów. Cieszyn zajmowały parokrotnie wojska Unii protestanckiej oraz habsburskiej Ligi katolickiej (w r. 1621, 1623 i 1626) plądrując miasto i nakładając na ludność wysokie kontrybucje.
Wojenne wydarzenia doprowadziły do upadku książęcej rezydencji. W r. 1645 Zamek zdobyty został przez korpus szwedzkiej kawalerii. Księżna Elżbieta Lukrecja wraz z całą szlachtą uciekła za granicę, pod opiekuńcze skrzydła sąsiedniej Polski. Dopiero w r. 1646 austriackie wojska przeprowadzonym szturmem na Zamek zmusiły szwedzką załogę do kapitulacji. Wtedy to Zamek spełnił po raz ostatni swe militarne funkcje, o których tak pisał w r. 1689 kronikarz Fryderyk Luca: „Za czasów książąt cieszyńskich znajdowała się na tym zamku sławna zbrojownia, czyli arsenał, złożona z najróżniejszego, artystycznie wykonanego i faktycznie używanego uzbrojenia a także wielu armat. Bowiem książęta cieszyńscy ciągle znajdowali się w stanie wojny, często czyniąc wielkie wyprawy przeciw Turkom, jak i organizowali obronę swoich ziem przed najazdem nieprzyjaciół. Przeto według potrzeby urządzali oni swój arsenał tak, że w koniecznym przypadku mogli wyposażyć kilka konnych i pieszych regimentów w pancerze, zbroje, pistolety, strzelby i muszkiety zarówno według niemieckiej jak i węgierskiej maniery''.
W r. 1653 zmarła księżna Elżbieta Lukrecja i Księstwo Cieszyńskie, jako lenno królów czeskich dostało się w ręce Habsburgów. Na Zamku umieścili oni zarząd dóbr Komory cieszyńskiej — wielkiego latyfundium utworzonego z poksiążęcych majątków. Niebawem, bo w r. 1659 przystąpiono do rozbiórki zrujnowanych zabudowań zamkowych wznosząc na ich miejscu obiekty gospodarcze i browar. Zamek ulegał powolnej dewastacji, rozbierany także przez okolicznych mieszkańców, chociaż długo jeszcze odznaczał się wielkością i jak pisano, posiadał „dwie wieże — starą i wysoką, kaplicę, rondel z wieżą okrągłą, na której znajduje się zegar i mieszkanie zarządcy''.
Nowi książęta cieszyńscy z dynastii habsburskiej w Cieszynie przebywali bardzo rzadko. Dopiero książę Karol Habsburg zamieszkał w Zamku. Z jego inicjatywy w roku 1836 rozpoczęto wyburzanie resztek Zamku górnego za wyjątkiem romańskiej rotundy i Wieży Piastowskiej, zaś w latach 1838—1840 wybudowano na miejscu zamku dolnego Pałac Myśliwski według projektu Józefa Kornhausla - wybitnego przedstawiciela wiedeńskiego klasycyzmu w architekturze. Przy zwróconej w stronę miasta pałacowej fasadzie zaprojektował Kornhausel klasycystyczną oranżerię, którą rozebrano w r. 1966. Także zamkowej rotundzie nadał on charakter klasycystycznego pawilonu — kaplicy. Zniwelowano jednocześnie teren całego Wzgórza, gdzie został założony romantyczny, krajobrazowy park. Do nowego budynku na północnym zboczu Wzgórza przeniesiono w r. 1846 browar książęcy i tym samym cieszyński Zamek stał się typowym klasycystyczno-romantycznym założeniem o prostej architekturze, umiejętnie wkomponowa¬nej w parkowy pejzaż. Sentymentalny charakter parku został podkreślony przez ostatnie budowlane przedsięwzięcie w r. 1914, jakim było wystawienie przez arcyksięcia Fryderyka Habsburga, na miejscu jednej z średniowiecznych baszt — tzw. sztucznych ruin.
Ostatnim rozdziałem w historii cieszyńskiego Zamku były przeprowadzone badania wykopaliskowe w latach 1941- 42 i 1947—55. Odkryto wtedy dotychczas zasypaną dolną część rotundy romańskiej, którą w 1955 r. przywrócono do stanu pierwotnego. Natomiast w r. 1988 ukończono paroletnie prace remontowo-konserwatorskie Wieży Piastowskiej.
