Zarys historii Żydów w Cieszynie
J. Spyra
Do dzisiaj utrzymuje się przekonanie, jakoby już w okresie średniowiecza Żydzi stanowili w Cieszynie liczną grupę, która tworzyła własną gminę żydowską. Dowodem na to ma być istnienie w Cieszynie już w XIV w. żydowskiego cmentarza. Tzw. stary cmentarz żydowski (zob.) powstał jednak dopiero w poł. XVII w., a pierwsza pewna wzmianka o osobie wyznania mojżeszowego w Cieszynie pochodzi z 1531 r. Wtedy to Żyd imieniem Jakub kupił dom przy ul. Srebrnej, który jednak jeszcze w tym samym roku sprzedał. W 1575 r. na tej samej ulicy kupił dom inny Żyd, Markus, nadworny szklarz księcia cieszyńskiego. Także on przebywał w Cieszynie krótko, co wiązało się m.in. z faktem, że od 2 poł. XVI w. na Śląsku obowiązywały cesarskie rozporządzenia zakazujące pobytu Żydów na tym terenie. Mimo tego książęta cieszyńscy sporadycznie korzystali z usług osób wyznania mojżeszowego. Stałe osadnictwo żydowskie w Cieszynie zaczęło się dopiero w 1631 r., kiedy księżna cieszyńska Elżbieta Lukrecja, nie bacząc na zakazy, wynajęła pobór myta w Cieszynie i księstwie cieszyńskim braciom Jakubowi i Mojżeszowi Singerom z Ivančic koło Brna. Jakub pozostał w Cieszynie na stałe, zakładając najstarszą żydowską rodzinę mieszkającą w mieście. Podstawą jego działalności była funkcja najemcy cieszyńskiego myta na podstawie umów podpisywanych z księżną oraz załączonych instrukcji. Instrukcja Elżbiety Lukrecji z 1647 r. przyznawała Jakubowi Singerowi szerokie uprawnienia, m.in. prawo handlu i prowadzenia sklepu w mieście, wolność wyznawania przez członków jego rodziny religii mojżeszowej, a nawet oddanie terenu dla grzebania zmarłych. Singer trudnił się też pożyczaniem pieniędzy mieszczanom oraz szlachcie, współpracował z książęcą mennicą w Cieszynie, a interesy handlowe łączyły go z Morawami, Węgrami, Śląskiem oraz Małopolską, głównie z Krakowem. W 1637 r., za zgodą księżnej kupił dom przy ul. Polskiej (ob. Głęboka), a w 1640 r. większą posesję u wylotu ul. Niemieckiej (ob. Mennicza) i Rynku. Dom ten (jedyny aż do końca XVIII w. w posiadaniu żydowskim na Śląsku Cieszyńskim), zwany był odtąd „Domem Żydowskim” (zob.).
Po śmierci Jakuba Singera dom odziedziczył jego syn Samuel, co potwierdził w 1661 r. cesarz Leopold I w specjalnym przywileju. Potem dalsi Singerowie uzyskali cesarskie przywileje, co dawało im prawa mieszczańskie. Cieszyńscy mieszczanie, niezadowoleni z konkurencji ekonomicznej, starali się usunąć Żydów z miasta albo ograniczyć ich działalność, ale bez rezultatu. Większość z nich utrzymywało jednak żywe kontakty handlowe z Singerami, którzy zaopatrywali członków cechów w różne materiały, a ludność w tańsze towary, sprowadzane np. aż z Wiednia.
Liczba Żydów w Cieszynie powiększyła się po 1713 r., kiedy cesarz Karol VI wydał edykt tolerancyjny dla Żydów. Odtąd mogli się osiedlać na Śląsku pod warunkiem opłacenia specjalnego podatku tolerancyjnego. W 1737 r. w Cieszynie żyło już kilku Singerów z rodzinami, a kilkanaście innych rodzin żydowskich w okolicznych miejscowościach. Po 1725 r. cesarz zaostrzył kurs wobec Żydów. Odtąd tylko jeden syn w żydowskiej rodzinie mógł się ożenić i tylko on posiadał prawo mieszkańca, bez przeszkód Żydzi mogli się zajmować wyłącznie drobnym handlem oraz produkcją i wyszynkiem wódki na zasadzie najmu (tzw. arendy). Zasady te rozwinęła cesarzowa Maria Teresa w Patencie dla Żydów z 1752 r. Odtąd w księstwie cieszyńskim mogło mieszkać jedynie 88 tzw. tolerowanych rodzin żydowskich. Na ich czele stali tzw. kolektorzy podatkowi, odpowiedzialni za ściąganie od Żydów należnych podatków. W czasach Marii Teresy funkcje te spełniali członkowie rodziny Singerów.
W Cieszynie początkowo za tolerowane uznano 12 żydowskich rodzin (57 osób), ale ich liczba stopniowo rosła. W 70-tych latach XVIII w. władze zliberalizowały podejście wobec Żydów, bowiem przy pomocy handlu, także żydowskiego, zamierzały przyspieszyć integrację Galicji z innymi krajami monarchii. To było celem międzynarodowych targów cieszyńskich uruchomionych w 1775 r., na których cieszyńscy Żydzi odgrywali rolę pośredników w nawiązywaniu przez galicyjskich współbraci kontaktów z zachodnimi częściami monarchii. Uruchomiono specjalny żydowski zajazd. Targi szybko upadły, ale zaowocowały wzmożeniem kontaktów Żydów z Cieszyna z ich galicyjskimi współwyznawcami.
W 1780 r. w Cieszynie mieszkało już 16 tolerowanych rodzin Żydowskich, które utrzymywały się z handlu i różnych usług. Znacznie poprawił ich sytuację wydany w 1781 r. przez cesarza Józefa II Patent Tolerancyjny dla Żydów Śląska Austriackiego. Utrzymał on ograniczenie ilości przebywających na Śląsku Cieszyńskim rodzin do 88, zakazywał im jednak posiadania własnych synagog i rabinów. Znacznie za to poszerzał zakres dostępnych dla Żydów zajęć, żydowskim dzieciom i młodzieży zezwalał na podejmowanie nauki w chrześcijańskich szkołach i uniwersytetach. Patent zobowiązywał Żydów do używania języka niemieckiego we wszystkich sprawach z wyjątkiem kultu, w 1787 r. Józef II nakazał Żydom przybrać niemieckie imiona i nazwiska. Zapoczątkowało to proces zbliżenia ludności żydowskiej, także na Śląsku Cieszyńskim i w samym Cieszynie do kultury i języka niemieckiego.
Reformy Józefa II oznaczały także większą swobodę handlu przez Żydów w mieście, mimo stałych sprzeciwów cieszyńskich kupców oraz uprzywilejowanej rodziny Singerów. Przyspieszyło to jej upadek: w 1785 r. Singerowie sprzedali cmentarz, w 1788 r. tzw. "Dom Żydowski" i opuścili Cieszyn. Po pożarze miasta w 1789 r. Naftali Baruch oraz Abraham Khu stali się posiadaczami domów w mieście, otrzymali też prawa miejskie.
Prywatny dotąd cmentarz Singerów kupił ogół tolerowanych Żydów ze Śląska Cieszyńskiego, który po reformach Józefa II zaczął tworzyć podstawy wspólnego życia religijnego. W 1801 r. Żydzi zorganizowali własny dom modlitwy w pomieszczeniach przy ul. Menniczej wynajętych od miejskiego syndyka Piotra Sporschilla (zob.). Nabożeństwami kierował w nim Juda Löbl Glücklich, od 1788 r. spełniający w Cieszynie funkcje rabinackie, ale przez władze uważany jedynie za nauczyciela religii. Nominalnie za dom modlitwy i za cmentarz odpowiadał żydowski kolektor, który też od 1784 r., prowadził wspólne dla całego Śląska Cieszyńskiego żydowskie księgi metrykalne. Swoje dzieci cieszyńscy Żydzi długo jeszcze woleli kształcić u prywatnych żydowskich nauczycieli. W cieszyńskim gimnazjum pierwszy uczeń żydowskiego pochodzenia pojawił się dopiero w 1806 r., do połowy XIX w. kształciło się tu zaledwie kilku Żydów rocznie. Pierwszym Żydem z Cieszyna, który ukończył studia wyższe był Heimann Holländer, który w 1802 r. został doktorem medycyny uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą.
W 1790 r. w Cieszynie przebywało 46 Żydów, wraz z przedmieściami kameralnymi było ich tu ok. 120. W 1837 r. ich liczba wzrosła do 327, co stanowiło 5,2 % mieszkańców miasta. Na podstawie nowych uregulowań prawnych tolerowani Żydzi (w 1840 r. było w mieście 17 takich rodzin) prowadzili legalną działalność gospodarczą, rejestrowaną przez władze miejskie. Rejestr z lat 1829-1848 ujmował w Cieszynie 56 żydowskich przedsięwzięć, z których większość dotyczyła handlu. Funkcjonowała też fabryczka octu należąca do Goldschmidta i Löbesteina. Już teraz powstały niektóre żydowskie firmy znane w późniejszym czasie np. handel winem rodziny Zifferów założony w 1816 r. Na pobyt w mieście wielu nietolerowanych Żydów od 1844 r. skarżyła się grupa mieszczan, ale dopiero w 1848 r. uzyskali wyrok nakazujący 10 Żydom opuszczenie Cieszyna, czego zresztą nie wykonano. Pierwsza połowa XIX w. to także okres stabilizacji nie uznawanej przez władze gminy żydowskiej w Cieszynie. W 1838 r. za zgodą samego cesarza cieszyńscy Żydzi wybudowali własną synagogę (zob.). Przy synagodze zatrudniony był kantor, a także sługa świątynny i rytualny rzeźnik. Władze nadal za jedynego reprezentanta Żydów uznawały tylko żydowskich kolektorów oraz koncesjonowanego nauczyciela religii. Tylko przed nim Żydzi z całego Śląska Cieszyńskiego mogli zawrzeć małżeństwo uznawane przez państwo. Po Glücklichu (zm. 1829) funkcję tę pełnił Isak Kohn (zm. 1849). Działali też w Cieszynie żydowscy prywatni nauczyciele.
W czasie Wiosny Ludów ludność żydowska w Austrii otrzymała prawa polityczne, dzięki czemu w 1850 r. pierwszy raz do Rady Miejskiej w Cieszynie został wybrany Żyd. Także w cieszyńskiej Gwardii Narodowej stanowili oni znaczący procent. Przestały obowiązywać ograniczenia ilościowe, osobne żydowskie podatki i funkcje kolektorów. Za reprezentanta cieszyńskiej gminy żydowskiej obejmującej cały Śląsk Cieszyński uznano 3-osobowy Zarząd Wyznaniowy w Cieszynie. W 1848 r. władze mianowały pierwszego oficjalnie zatwierdzonego rabina dla Cieszyńskiego Obwodu, stąd nosił tytuł rabina obwodowego [Kreisrabbiner]. Został nim dr Abraham Schmiedl.
Pełnię praw obywatelskich ludność wyznania mojżeszowego uzyskała dopiero po reformach politycznych zapoczątkowanych w Austrii w 1859 r., a ugruntowanych Ustawą zasadniczą z 1867 r. W wyborach komunalnych z 1861 r. reprezentantem ludności żydowskiej w cieszyńskiej Radzie Miejskiej został wybrany handlarz winem Ferdinand Ziffer, od 1864 r. wchodziło do Rady stale 4 albo 5 Żydów. Ze względu na daleko posunięte procesy asymilacji cieszyńscy Żydzi występowali we wspólnym obozie z miejscowymi niemieckimi liberałami co przeciwstawiało żydowską społeczność miejscowym Polakom, stanowiącym większość mieszkańców miasta i polskiemu obozowi narodowemu. Niektóre żydowskie rodziny sympatyzowały jednak z Polakami (np. rodzina Klebinder, dr Joachim Kleinberg), a w codziennym życiu miasta sprzeczności narodowe się nie przejawiały. Żydzi zajęli też ważne miejsce w życiu ekonomicznym Cieszyna. Najbardziej znane żydowskie firmy zajmowały się pozyskiwaniem i przeróbką drewna, jak np. firma J. Ph. Glesingera oraz fabryka mebli giętych Josefa i Jacoba Kohnów (filia fabryki z siedzibą początkowo w Vąetinie, potem w Wiedniu).
Reprezentacją religijnych interesów cieszyńskich Żydów stała się uznana przez władze gmina wyznaniowa, której statut zatwierdzono w 1866 r. Regulował on wszystkie sprawy wewnętrznego życia gminy, określił też dokładnie zasady funkcjonowania i zarządzania zakładami gminnymi, za jakie zostały uznane m. in. synagoga i cmentarz. Na czele gminy stał prezes, najważniejszym funkcjonariuszem był rabin. Najdłużej funkcje cieszyńskiego rabina obwodowego sprawował dr Simon Friedmann (1858-1893). Cieszyńska gmina wyznaniowa początkowo obejmowała obszar całego Śląska Cieszyńskiego, potem odłączały się od niej poszczególne jego części tworząc samodzielne gminy wyznaniowe. Po 1893 r. gmina wyznaniowa w Cieszynie ograniczała się już tylko do okręgów sądowych cieszyńskiego i jabłonkowskiego. W 1910 r. w okręgu jabłonkowskim przebywało 191 Żydów; w cieszyńskim 2498, najwięcej w samym Cieszynie (2112). W Jabłonkowie w 1902 r. a w Trzyńcu w 1903 r. powstały lokalne Stowarzyszenia Bóżnicze, które pod egidą gminy prowadziły własne domy modlitwy. Do gminy należeli także ortodoksyjni Żydzi, którzy w 2 połowie XIX w. w coraz większej liczbie przybywali z Galicji i osiedlali się w Cieszynie, zwłaszcza na Frysztackim Przedmieściu (okolice ulic Zamkowej, Frysztackiej i Hażlaskiej) oraz w pobliżu dworca kolejowego na lewym brzegu Olzy. Od końca XIX w. funkcjonowało w Cieszynie wiele prywatnych, ortodoksyjnych domów modlitwy, dwa z nich zostały oficjalnie uznane przez władze gminy. Ortodoksi stanowili zaledwie 1/7 część żydowskiej populacji miasta, długo też nie tworzyli bardziej sformalizowanych grup, a rejestrować się zaczęli dopiero na pocz. XX w. Stowarzyszenie Umacniania Religii "Machsike Hadas" wybudowało własną synagogę (zob.), Stowarzyszenie Modlitewne i Dobroczynne "Schomre Schabos" prowadziło dom modlitwy. Oprócz tego działało w Cieszynie kilkanaście innych żydowskich stowarzyszeń. Pierwszym zarejestrowanym stowarzyszeniem syjonistycznym było Stowarzyszenie Kobiet i Dziewcząt "Ruth" (1908 r.). Dopiero w 1909 r. rozpoczął formalną działalność Żydowski Związek Ludowy, w późniejszym czasie pełniący funkcję syjonistycznej partii politycznej.
Po upadku monarchii, w okresie walki politycznej nowych państw Polski i Czechosłowacji o przynależność Śląska Cieszyńskiego w latach 1918-1920 Żydzi starali się zachować neutralność. Po 1920 r. wielu Żydów wolało opuścić Polskę przenosząc się do Wiednia lub Niemiec albo do Czeskiego Cieszyna, na ich miejsce napłynęli biedniejsi Żydzi z Galicji. W okresie międzywojennym liczba Żydów w powiecie cieszyńskim stopniowo malała, w Cieszynie mieszkało w 1921 r. 1591 Żydów (10,4%), w 1930 r. 1404 (8,0%). W 1921 r. przyłączono do cieszyńskiej gminy wyznaniowej Ustroń z okolicami, by zrekompensować ubytek członków pozostałych na obszarach przyznanych Czechosłowacji. W okresie międzywojennym Żydzi brali aktywny udział w politycznym życiu Cieszyna. Początkowo większość cieszyńskich Żydów opowiadała się nadal po stronie asymilacji proniemieckiej, po 1926 r. zaczęła się kształtować grupa opowiadająca się za asymilacją z kulturą polską. Silne też były stowarzyszenia ortodoksyjne, najszybciej jednak rosły wpływy zwolenników syjonizmu. Orientacje te rywalizowały z sobą m.in. w wyborach do władz gminy wyznaniowej, choć nominalnie miała ona apolityczny charakter. Po śmierci rabina Adolfa Leimdörfera w 1929 r. nowym rabinem został mianowany w 1931 r. dr Aron Eisenstein ze Stanisławowa, pierwszy cieszyński rabin wychowany w tradycjach polskich. W latach 1930-31 na skutek ostrych walk wewnątrz gminy pomiędzy syjonistami a ortodoksami władze wojewódzkie rozwiązały reprezentację gminną, mianując komisarza rządowego. Burzliwe spory o podłożu narodowym toczyły się też wewnątrz ortodoksyjnego stowarzyszenia "Machsike Hadas". Ortodoksi działali też w ramach kilku innych stowarzyszeń, m. in. "Ahawas Tora", które posiadało własny dom modlitwy (zob.), działały też ortodoksyjne szkoły. Syjoniści występowali początkowo jako Żydowskie Stowarzyszenie Ludowe, od 1926 r. jako Komitet Lokalny Organizacji Syjonistycznej dla Zachodniej Małopolski i Śląska. Działało w mieści kilkanaście różnych żydowskich stowarzyszeń. Większość mieszkających w Cieszynie Żydów czuła się lojalnymi obywatelami państwa polskiego, większość młodzieży żydowskiej chodziła do polskich szkół i bardzo szybko weszła w krąg kultury i języka polskiego. Żydzi uczestniczyli też w życiu innych działających w mieście stowarzyszeń, a współpraca z pozostałymi mieszkańcami miasta układała się pomyślnie. Tradycyjnie np. wiele żydowskich uczennic pobierało nauki w szkołach dla dziewcząt prowadzonych przez siostry boromeuszki w Cieszynie. Jedynie część polskich partii politycznych oraz gazet działających w Cieszynie była Żydom nieprzychylna, głosząc hasła bojkotu ekonomicznego. Sporadycznie dochodziło do otwartych wystąpień antyżydowskich (w 1924, 1931 i 1934 r.). Ich inspiratorami byli z reguły działacze endeccy oraz słuchacze Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego.
Jeszcze większe zmiany nastąpiły w życiu żydowskiej społeczności mieszkającej w lewobrzeżnej części miasta, od 1920 r. rozwijającej się jako Czeski Cieszyn. W 1921 r. w powiecie czeskocieszyńskim przebywało 1444 Żydów (2,0%) najwięcej w samym Czeskim Cieszynie, bo 1021 (12,6%). Jedynym obiektem kultowym na terenie Czeskiego Cieszyna był dom modlitwy prowadzony przez ortodoksyjne stowarzyszenie "Szomre Szabos" (zob.) pozostałe obiekty i zakłady religijne pozostały po polskiej stronie miasta. Impuls do utworzenia samodzielnej gminy w Czeskim Cieszynie, której granice pokrywać się miały z granicą państwową wyszedł ze strony władz czechosłowackich. Doszło do tego dopiero w 1923 r.
Nowa gmina, obejmująca cały powiat czeskocieszyński, była stosunkowo liczna, w 1930 r. mieszkało tu 1539 Żydów, najwięcej w Czeskim Cieszynie - 1148 (10,8%). Poza nim większymi skupiskami wyznawców judaizmu na terenie gminy były Jabłonków i Trzyniec, gdzie nadal działały stowarzyszenia bóżnicze z własnymi domami modlitwy i cmentarzami. Początkowo władza w gminie wyznaniowej w Czeskim Cieszynie spoczywała w ręku asymilatorów niemieckich, a językiem urzędowym gminy był język niemiecki. Szybko jednak wzrosła rola miejscowych ortodoksów oraz osób orientujących się na współpracę z władzami Czechosłowacji. Dopiero w 1925 r. rabinem gminy został mianowany dr Ernst Baas, podstawy funkcjonowania gminy zbudowano stopniowo w ciągu następnej dekady. W 1934 r. na terenie gminy wyznaniowej funkcjonowały już synagoga gminna (zob.), dwie prywatne synagogi ortodoksyjne oraz jeden prywatny dom modlitwy (w roku następnym już dwa) w Czeskim Cieszynie, prywatna synagoga w Trzyńcu oraz dom modlitwy w Jabłonkowie. Działała szkoła „Talmud-Tora”, prowadzona przez odrębne stowarzyszenie, ortodoksyjny cheder, kilka żydowskich stowarzyszeń dobroczynnych oraz kilka stowarzyszeń syjonistycznych. W wyborach do władz komunalnych czesko-cieszyńscy Żydzi początkowo występowali wspólnie z Niemcami, potem z miejscowymi Polakami. Wielu jednak opowiadało się za asymilacją z kulturą czeską i działało w czeskich stowarzyszeniach. Odejście od kultury niemieckiej przyspieszała też nauka żydowskich dzieci w czeskich szkołach. Ogólnie stosunki z innymi obywatelami układały się dobrze.
Po połączeniu obu części miasta w październiku 1938 r. w Cieszynie mieszkało ok. 2800 wyznawców judaizmu (w polskiej części ok. 1500, w czeskiej ok. 1300). Wkrótce do miasta zaczęli napływać żydowscy uchodźcy z Austrii, potem z Czech i Moraw. Po zajęciu miasta przez hitlerowców we wrześniu 1939 r. synagogi i domy modlitwy zostały zamknięte, potem w większości spalone; zamknięto żydowskie cmentarze. W październiku 1939 r. w ramach tzw. "Akcji Nisko" większość mężczyzn wywieziono nad San. Pozostałych Żydów zmuszono do pracy przymusowej, skoszarowano w kilku obozach na terenie miasta, skąd stopniowo wywożono ich do gett i obozów pracy na terenie Górnego Śląska i Małopolski. Po wojnie do Cieszyna powróciło ok. 50 Żydów, tyleż samo do Czeskiego Cieszyna. W Cieszynie działała jakiś czas Kongregacja Wyznania Mojżeszowego, ale do 1951 r. większość jej członków wyemigrowała do Izraela i innych krajów. W następnych latach kilku pozostałych w mieście Żydów należało do Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Bielsku-Białej, ona też została uznana za spadkobierczynię majątku cieszyńskiej gminy wyznaniowej. W Czeskim Cieszynie wznowiło działalność stowarzyszenie „Szomre Szabos", ale wkrótce przestało działać z powodu wyjazdów członków. Funkcjonowała też żydowska gmina wyznaniowa, wkrótce i ona przestała działać. Kilku Żydów z Czeskiego Cieszyna i okolic należy obecnie do żydowskiej gminy wyznaniowej w Ostrawie.
Zwiedzanie żydowskich zabytków Cieszyna najlepiej rozpoczynać, jak zawsze, od cieszyńskiego rynku, który daje okazję do przypomnienia długiej historii Żydów w tym mieście. W centrum miasta znaleźć można wiele obiektów w ten, czy inny sposób związanych z historią Żydów w mieście. Np. w budynku przy ratuszu mieścił się znany sklep bławatny założony przez Barucha Grünbauma, prowadzony potem przez jego potomków. Kamienica na Rynku 17 (ob. PSS „Społem”) długie lata była własnością rodziny Spitzer, właścicieli renomowanej fabryki likierów. Przy sąsiedniej ul. Szerokiej w okresie międzywojennym mieścił się prywatny dom modlitwy ortodoksyjnego rabina Steinera. Jeszcze dalej, przy ul. Błogockiej działała w 20. latach XX w. fabryka czekolady „Dea”, będąca własnością Michała Śliwki i Marka Pipesa.
Kierujemy się jednak w stronę wylotu ul. Menniczej, gdzie pod obecnym nr 4 znajduje się pierwszy obiekt w Cieszynie związany na dłużej z dziejami Żydów, tzw. Żydowski Dom.
